Cumhurbaşkanı Başdanışmanı ve Cumhurbaşkanlığı Hukuk Politikaları Kurulu Başkanvekili Mehmet Uçum, Türkiye için anayasa değişikliğinin gerekliliğini AA Tahlil için kaleme aldı.
İşte kaleme aldığı yazı metni:
Yeni anayasa ne vakit yeni tartışmalarda öne çıksa siyasi, toplumsal, entelektüel ve medya temsil alanlarının yüklü kesiti, yeni anayasaya muhtaçlık bulunmadığını yahut şu basamakta yeni anayasanın halkın gündeminde olmadığını ileri sürüyor.
– Yeni anayasa gereksinim değil mi?
Bu itirazları ileri sürenler tartıyla o denli olsa bile yalnızca muhalefet etraflarından oluşmuyor. Ayrıyeten bu itiraza katılan hukukçuların da hayli bir yekun tuttuğu gözleniyor. Not olarak düşelim ki kimi muhalefet etrafları eski sisteme yani parlamenter modele geri dönüşü yeni anayasa ile değil anayasa değişikliğiyle talep ettiğinden onlar tarafından da yeni anayasa bir muhtaçlık olarak öne çıkmıyor.
Hakikaten o denli mi? Gerçekte 1982 Anayasası’nda yapılan değişikliklerle kurtulmamız gereken bir darbe anayasası şeklen olsa bile içerik olarak kalmadı mı? Genel veyahut yeni olarak “halkın gündeminde yeni anayasa yok”, argümanının bir karşılığı var mı?
Burada bahsin yalnızca itirazlarda ileri sürülen tarafları ele alınacaktır. Yoksa yeni anayasa muhtaçlığı yalnızca somut değişikliklerin sayısı ve kapsamı üzerinden yahut yeni olarak halkın gündeminde olup olmadığı istikametinden ele alınacak bir mevzu değildir.
Yeni anayasaya ait; devletin erklerinin uyumlu, nizamlı ve daha gelişkin icrai ve kontrol işlevleriyle çalışması için gerek duyulan sistemsel gereksinimler, tüm dünyada paradigma değişikliğini zorlayan hatta başlatan yeni periyoda ait ülkesel gereksinimler ile ulusal/milli devletin gereksinimleri, günümüz beşerinin vatandaş, birey ve aile üyesi olarak gereksinimleri üzere konular çok daha güçlü münasebetler ortaya koyuyor. Hususun bu boyutları ayrıyeten ve etraflıca değerlendirilmelidir. Bu temel gereksinimler yeni anayasayı mevcut anayasadan kökten farklı bir yaklaşımla/felsefeyle hazırlamayı mecburî kılıyor.
-1982 Anayasası?ndaki değişiklikler yeni anayasa muhtaçlığını ortadan kaldırdı mı?
Birinci itiraz değişiklik sayısı ve kapsamıyla ilgilidir.
a- Değişiklik sayısı ve unsurlara etkisi
Belirtelim ki 1982 Anayasası’nın yürürlükteki 154 hususunun üçte ikisi olan 103 unsuru darbe anayasası kararları olarak devam ediyor. Asıl belirleyici olan ve referans alınması gereken gerçeklik budur. Yanlışsız değişiklik bilgilerini bilerek çarpıtanlar yeni anayasa gereksinimini değersizleştirme uğraşlarını bir de bu türlü bir palavrayla destek ediyorlar. Bilmeden yanlış bilgileri kullananlar ise en azından özensiz bir yaklaşım içindeler. Bu nedenle bir kere daha hakikat bilgileri paylaşmak tartışmayı objektif ve dürüst yapmak isteyenler bakımından yararlı olur.
1982 Anayasası birinci sefer 1987 yılında son sefer 2017 yılında değiştirildi. 1987 ila 2017 periyodunda yani 30 yılda yapılan anayasa değişikliklerinden 19?u yürürlüğe girdi. Yürürlüğe giren 19 kanunla 184 konuda değişiklik yapıldı. En çok çarpıtılan ve anlaşılmayan husus bu 184 değişiklik sıkıntısıdır. Buradaki 184 sayısı husus sayısı değildir. Birincisi kimi hususlarda eş vakitli yahut takip eden vakitlerde birden çok değişiklik yapıldığı için unsur sayısından çok değişiklik sayısı vardır. İkincisi ve daha da kıymetlisi değiştirilen bu 184 konunun kıymetli bir kısmı terim ve tabir değişikliği olup temele münhasır değildir. O nedenle “Anayasanın içinde 184 yerde değişiklik yapılmış daha ne değişecek itirazı” bilgisizce ileri sürülen boş bir itirazdır.
Devam edersek tıpkı periyotta yapılan ancak yürürlüğe girmeyen değişiklik sayısı ise 4 oldu. Bunlardan birisi halk oylamasıyla reddedildi. İkisi Cumhurbaşkanı tarafından Türkiye Büyük Millet Meclisine (TBMM) iade edildi ve Meclis teklifleri tekrar görüşmedi. Başkası ise asıldan inceleme yetkisi olmadığı halde Anayasa Mahkemesi tarafından yargısal aktivizm yapılarak temelden iptal edildi. Bu 19 değişikliğin sonuçları ise şöyle oldu: Başlangıçta Anayasada toplam 177 asıl husus vardı. Bu hususlardan 58 tanesi hiç değişmedi. 45 unsurda tali değişiklik (terim/ifade değişikliği) yapıldı. Yani 1982 Anayasası’nın 103 unsuru varlığını hala koruyor. 51 hususta temelli değişiklik oldu. Bunlardan 31?i tekrar yazılarak tümden değiştirildi. 20?sinde değerli değişiklikler oldu. 23 husus ise büsbütün yürürlükten kaldırıldı. Şu basamakta 154 asıl unsur yürürlüktedir.
Sonuç olarak 1982 Anayasası’nın yürürlükte olan 154 unsurundan 103?ünde ya hiç değişiklik olmadı ya da tali değişiklikler yapıldı. Yalnızca 51 unsurda tümden ya da değerli ölçüde değişiklik oldu. Yürürlükten kaldırılan 23 maddeyi dikkate aldığımızda 1982 Anayasası’nın yalnızca 74 unsuruna temelli müdahale yapıldı. 103 hususu ise birinci kabul edildiğindeki temel yapılarını motamot koruyor. Hal böyleyken anayasal içerik bakımından ileri sürülen “1982 Anayasası aslında neredeyse büsbütün değişti yeni anayasa gayesi gereksizdir” görüşü tam bir ezberdir, çarpıtmadır ve büsbütün dayanaksızdır. Değiştirilen ve değiştirilmeyen unsur sayısında, hatta yürürlüğe giren değişiklik sayısında birçok gerçeğe alışılmamış sayı söyleniyor, yazılıyor. Bunlara dayanarak yeni anayasa gereksinimini ve amacını eleştirmeye çalışanların ne ölçüde ciddiye alınabileceği halkın takdirindedir. Hakikat ve manalı bir tartışma yanlışsız bilgiler üzerinden yapılır. Yeni anayasayı 1982 Anayasası’ndaki değişiklikler sebebiyle gereksiz görenlerin çarpıtma değil gerçek bilgiler üzerinden kıymetlendirme yapmasını beklemek herkesin hakkıdır.
b- Değişikliklerin kapsamı
1982 Anayasası?nda yapılan değişikliklerin büyük kısmı revizyon değişiklikler oldu. Islahat değişiklikleri kapsamında başkanlık sistemine geçiş, anayasal şikayet hakkı, sıkıyönetimin ve askeri yargının kaldırılması sayılabilir. Lakin bunların haricinde (ilk 4 husustaki asıllar tartışma ve kıymetlendirme dışı olmak kaydıyla) anayasanın tümüne yönelik kapsamlı bir reformcu değişiklikten kelam edilemez. Öte yandan reformcu bir değişiklik olsa da başkanlık sistemine ait değişikliklerin eksik kaldığı ve tamamlanması, yasama ile yargı yönetimine ve yüksek yargının oluşumuna ait başkanlık sistemine de uygun formda ek değişikliklerin yapılması gerektiği üzere sistemsel muhtaçlıklar tartışılıyor.
Ayrıca yapılan 19 değişiklikle terim ve kavram uyumsuzlukları oluştu. İç yapı büsbütün bozuldu. Şu an elimizde lisanı de yapısı da çok sıkıntılı eklektik bir metin var. Başlangıçta da lisan, söz, kavram ve terim birliği açısından sıkıntılı olan 1982 Anayasası değişikliklerden sonra yeterlice problemli hale geldi.
Görüldüğü üzere değişikliklerle birtakım temel gereksinimler karşılanmış olsa bile yeni anayasa gereksinimi ortadan kalkmadı ve Türkiye?ye layık bir anayasaya ulaşılamadı.
Bir de “mevcut anayasayla neyi yapamıyorsunuz” biçimindeki çarpık bir görüş var. Yeni anayasa onu gündeme getirenler için yapılmaz, toplum için yapılır. Bu itirazı ileri sürenler için de yapılır. Hasebiyle bu türlü bir görüş baştan sakattır. Bu nedenle soru şöyle sorulmalıdır; Mevcut anayasa ile toplum tüm bölümleriyle birlikte tasavvurlarına uygun bir sisteme sahip mi? Devlet, millet ve ülkenin devamlılığı açısından garantiler kâfi mi? İşte bu sorulara karşılık vererek ve bu yaklaşımla halkın gündeminde yeni anayasa talebi var mı yok mu hususu ele alınmalıdır.
– Halkın yeni anayasa talebi yok mu?
İkinci itiraz, devrin öne çıkan sıkıntıları sebebiyle yeni anayasa halkın gündemine girmiyor, görüşüdür. Bu görüşteki temel sorun her periyot ileri sürülebilmesidir. Halk enflasyon ve pahalılığın olduğu periyotta yeni anayasayla ilgilenmez, denildiği üzere bu meselelerin olmadığı periyotta de halk niçin yeni anayasayı gündeme alsın, deniyordu. Bu itiraz sahipleri halk ve anayasa bağlantısını hakikat konumlandırmıyor.
Dikkat edilmelidir ki halk yeni anayasa konusundaki beklentisini hukukî lisanla tabir etmez, tarih boyunca da bu türlü olmamıştır. Halkın mevcudu geliştirmeye dönük her türlü siyasi, ekonomik, kültürel ve adalete ait tasavvurlarının ve beklentilerinin makro ölçeğine ve hukukî karşılığına bakmak gerekir. Halkın sisteme ait daha uyguna yönelen tasavvurlarının ve beklentilerinin anayasa altı normlarla karşılanamayan düzeyi bizatihi yeni anayasa beklentisidir. Demokratik siyasetin ve siyasetçilerin misyonu halkın somut olarak her hususta daha düzgün sistem tasavvurunun anayasa altı normla karşılanamayacak seviyelerini yeni anayasaya çeviri etmektir. İşin aslı budur.
Diğer deyişle yeni anayasa halkın daima ve genel olarak sistemsel açıdan daha iyiyi tasavvur etmesinin oluşturduğu gereksinimdir. Bu nedenle siyasi anayasa ve türel anayasa ayrımı yapılır. Siyasi anayasa halkın sisteme ait daha güzele yönelik beklentilerinin ve tasavvurlarının ortaya koyduğu anayasadır. Halkın ortaya koyduğu siyasi anayasanın hukukî çevirisinin yapılıp halkın temsilcilerinden oluşan Mecliste kanun olarak kabul edilmesi ve halkın onayıyla yürürlüğe girmesi halinde ise hukuksal anayasa kelam konusu olur.
Konunun bir öbür tarafına bakacak olursak, halkın genelde ve aktüelde sıkıntıların çözülmesine ait beklentisinin gelişmiş kurallar ve geliştirilmiş kurumlarla bağlantısının ortaya koyduğu gereksinimlerin bir kısmı da yeni anayasa talebi olarak somutlaşabilir. Örneğin pahalılıkla çaba için gerek duyulduğunda tavan fiyat uygulaması için anayasada devlete yüklenen bir ödev olması halkın yeni anayasa talebi olarak kıymetlendirilebilir. Yeniden makul ve insanca yaşama hakkına ait talep, anayasal hak olarak düzenlenme ve halkın yeni anayasa talebi olarak somutlaşabilir. Yahut seçmen iradesinin milletvekillerinin süreçlerinde daha tesirli olmasına yönelik halkın talepleri “geri çağırma hakkını” içeren bir yeni anayasa talebi olarak çeviri edilebilir. Halkın yasama süreçlerinde daha faal olma talebi halkın kanun teklif etme hakkını içeren yeni anayasa talebi olarak kabul edilebilir. Bunlar üzere her mecra için ve çok sayıda örnek verilebilir.
Görüldüğü üzere halkın gündeminde yeni anayasa talebi yok, tespiti tam bir ezberdir. Bu tespit halkın taleplerinin dinamizmini ve geleceğe uzanan tarafını göz arkası eden, yüzeysel ve gerçeklikte karşılığı olmayan bir tespittir. Tam bilakis yeni anayasa halkın olağan gündemidir.
-Yeni anayasaya ait kimi temel ögeler ve yaklaşımlar
Açıktır ki Türkiye yeni anayasadan kaçınamaz. Elbette yeni anayasa mecburilik olsa da sıfırdan, sil baştan bir kurgu olmayacağı tüm toplumda genel kabul görüyor. Bu bağlamda yeni anayasanın temeli, sütunları, unsurları ve zarurî ögeleri üzerinde durmak gerekir.
a.Yeni anayasanın temeli
Yeni anayasada “halkın seçmen iradesi”nin temel kazanımı olan başkanlık sisteminin ve tüm kuvvetler açısından demokratik meşruiyet unsurunun korunması ve geliştirilmesi, yüzde 50+1 kuralının devam ettirilmesi halkın demokrasi çabasındaki zaferlerin bir gereğidir. Bu nedenlerle Cumhuriyet’imizin prensipleri ve demokratik birikimimiz, yeni anayasanın düsturu yani en sağlam temelidir.
b.Yeni anayasanın sütunları
Cumhuriyet’in ve demokrasinin birikimlerinden oluşan temel üzerinde yükselecek 4 ana sütundan kelam edilebilir: Birinci sütun hak ve özgürlükler perspektifidir. Devlet-toplum-birey münasebetini düzenleyen bu perspektif insanlığın birikiminin ortaya koyduğu hak ve özgürlükleri dikkate alarak oluşturulmuş anayasal kararları içerir. Bu bağlamda anayasanın birinci unsurunun insan onur ve haysiyetine ait olması, insan onur ve haysiyetinin insan haklarının ve anayasal nizamın temeli olarak tanımlanması hak ve özgürlükler açısından çok güçlü bir reformcu yaklaşım olabilir.
İkinci sütun demokratik meşruiyet perspektifidir. Devlet-halk ilgisinin temellerini düzenleyen bu perspektif; demokrasiye ait ve devlet aygıtlarının kuruluşunda, işleyişinde ve değişimde halk iradesinin belirleyici olmasını sağlayan anayasal kararları ve bu kararlarla oluşturulan anayasal yapıyı söz eder. Ayrıyeten bu kapsamda “halkın kamuoyu iradesi”ni iki seçim ortası devirde etkinleştirerek devlet aygıtları üzerinde aktif kılan ve demokratik kamuoyu kontrolünü sağlayan haklar da yer alır.
Üçüncü sütun ulusal/milli anayasa perspektifidir. Bu perspektif Devlet-Millet-Vatandaşlık ilgisinin asıllarını belirler. Buna nazaran ulusal egemenlik prensibi, tam bağımsızlık, üniter yapı, coğrafik bütünlük, Türk Milletinin mensubu olmaya dayanan kapsayıcı vatandaşlık kararları esas ögelerdir.
Dördüncü sütun ülke güvenliği perspektifidir. Devlet-Ülke alakasının aslını belirleyen bu perspektif iç ve dış ulusal güvenliği anayasal olarak destekleyecek kural sistemini kapsar.
c. Yeni anayasanın esas ilkeleri
Cumhuriyet ve demokrasi temeli üzerinde yükselecek ve 43 yıl sonra 2025?de darbe anayasasından büsbütün kurtulmamızı sağlayacak ismiyle, ideolojisiyle, çağımıza uygun içeriğiyle “yeni bir anayasa”. Kurumsal yapıların ve seçkinlerin taleplerine ve iradelerine değil halkın talep ve iradesine nazaran hazırlanan “sivil bir anayasa.”
Türkiye?nin her ferdinin kendini asli ögesi olarak saydığı kapsayıcı Türk Milleti ve Türk Vatandaşlığı yaklaşımının temel olduğu “kuşatıcı bir anayasa”. Kişinin her türlü hak ve özgürlüklerinin eksiksiz yer aldığı, yeni jenerasyon hak ve özgürlük alanlarının tanımlandığı, hak ve özgürlüklerin temel, sınırlamaların istisna olduğu “özgürlükçü bir anayasa.”
Kişilerin maddi ve manevi varlığını müdafaayı ve geliştirmeyi teminata alan, tabiatın, etrafın, iklimin, denizlerin, kıyıların, ormanların, su kaynaklarının, doğal kaynakların, yer altı zenginliklerin muhafazasını, yanlışsız ve kamu faydasına kullanılmasını garantiye alan, doğal afetlere karşı insanı müdafaa hedefine hizmet edecek hukukî önlemleri içeren “koruyucu bir anayasa.”
Herkesin gelir teminatına sahip olması, genel olarak fırsat eşitliği, çalışanlar bakımından adil bir minimum fiyat, fiyatsız sıhhat hakkı, fiyatsız eğitim hakkı, eksiksiz toplumsal güvenlik hakkı, hassas toplumsal kümelere ek takviyeler, farklı toplumsal yardım ve toplumsal hizmet imkanlarının geliştirilmesi, çalışma hakkının eksiksiz gerçekleştirilmesi, toplumda gelir kümeleri ortasındaki farkları üste gerçek azaltacak adil bir gelir dağılımı sistemine geçiş üzere bir çok toplumsal adalet yaklaşımına ve yeni toplumsal siyasetlere imkan veren “sosyal bir anayasa.”
Elektronik demokrasi/birey inisiyatifli demokratik sistem işleyişinin geliştirilmesi için elektronik iştirak hakkı, halkın milletvekilini geri çağırma hakkı, halkın yasa teklif hakkı, halkın itiraz edici referandum hakkı, halkın soyut norm kontrolü için Anayasa Mahkemesine müracaat hakkı, yasama sürecine halkın iştirak imkanlarının ve mecralarının çeşitlendirilmesi ve güçlendirilmesi, yargılama süreçlerinde halk iradesinin de tesirli olacağı yapılar ve işlevler üzere kurumlar yoluyla “gelişkin demokrasiye imkan veren bir anayasa.”
Her hâkim devlet müspet hukukunu oluştururken ve uygularken beka temelli bir politik hukuk anlayışıyla hukuk üretimini yapar ve beka anlayışıyla uygular. Gerçekten pek çok Batı devletinin yaptığı budur. Beka tehdidi oluşturacak ya da beka tehditlerine taban ve güç kazandıracak bir hukuk uygulaması hâkim bir devlet açısından yasal değildir ve asla kabul edilemez. Bu nedenle devletin maddi ve manevi varlığını muhafazayı ve geliştirmeyi teminata alan, ülkesel tam bağımsızlığı bütün boyutlarıyla müdafaaya ve güçlendirmeye imkan veren “milli bir anayasa.”
d. Birinci 3 husus ve değiştirilmezlik ilkesi
Değinildiği üzere birinci 3 hususun ve birinci 3 unsura ait “değiştirilmezlik ilkesi”nin korunması gerekir. Aktüel gündeme bakılırsa aslında birinci 3 husustaki temeller tartışma konusu değildir. Türkiye toplumunun birinci 3 husus konusunda genel mutabakatı olduğu görülüyor. Gelecek jenerasyonlar bakımından birinci 3 hususa ait değiştirilmezlik unsurunun manası ise ülkesel birikimin korunmasıyla ilgili güçlü bir siyasi ve tüzel perspektif sunmaktır.
Ayrıca değiştirilmezlik prensibi kurucu kuşağın gelecek nesillere nasihatidir, sonraki kuşağın iradesini sınırlamak yerine yönlendirmek hedeftir. Tabi buradaki yaklaşım gelecek nesillerin yeni bir anayasa yapmaya karar vermesi halinde değiştirilmezlik prensibinin tesirine ilişkindir. Yoksa anayasa değişikliği kelam konusu olduğunda elbette değiştirilmezlik unsurunun kural gücü ve müspet hukuk bakımından bağlayıcılığı vardır.
Bu bağlamda her jenerasyon yeni anayasa öteki deyişle kendi kuruculuğunu yapma hakkına sahiptir. Fakat her yeni kuruculuk evvelki kuşağın birikimine dayanmak zorundadır. Aksi takdirde devletin, ulusun ve ülkenin devamlılığını sağlamak riske girer. Hatta devamlılık sağlanamaz.
Diğer deyişle hiçbir yeni kuruculuk geçmişi sıfırlayarak yapılamaz. Objektif olarak da öznel olarak da bu imkansızdır. Bu nedenle değiştirilmezlik unsuru ülkesel birliğin ve devamlılığın temeli demektir. Bu temele sahip çıkmak gelecek kuşağın vazifesidir. Bu misyonu hatırlatacak değiştirilmezlik unsurunu vurgulamak da mevcut jenerasyonun ödevidir.
e.Vatandaşlık
Vatandaşlık toplumun özelliklerine ve çeşitliliğine nazaran değil, milletin niteliklerine ve birliğine nazaran belirlenir, vatandaşlık toplumun üyesi olmaktan doğmaz, milletin mensubu olmaktan doğar. Türk vatandaşlığının içeriğini Cumhuriyet vatandaşlığı oluşturur. Yani Türk vatandaşlığı kurtuluş ve kuruluş sürecinin ortaya çıkardığı olgusal bir vatandaşlıktır. Katiyen bir etnisiteye dayanmaz ve asla ırki bir vatandaşlık değildir.
Atatürk “Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran Türkiye halkına Türk Milleti denir” tarifini yapmıştır. İşte Türk vatandaşlığı Cumhuriyet’in kurucusu olan Türk Milletinin mensubu olmaktır. Bu nedenle Türk vatandaşlığı Anayasa ile verilen bir vatandaşlık yani anayasal vatandaşlık değil anayasa ile tespit ve teşhis edilen ve anayasa ile hukuku oluşturulan vatandaşlıktır. Yeni anayasa Türk vatandaşlığı kavramını elbette koruyacaktır. Zira Türk vatandaşlığı kavramı anayasa hukukuyla üzerinde oynanacak yani yalnızca hukukun konusu olan bir kavram değildir. Türk vatandaşlığı ismiyle de içeriğiyle de tartışılamaz.
– Değiştirilmezlik prensibinin anayasal geçmişi
Son olarak vurgulayalım ki hem 1924 Anayasası’nda hem de 1961 Anayasası’nda Cumhuriyet’e ait değiştirilemezlik kararı vardır. 1982 Anayasası ise değiştirilemezlik kararının kapsamını genişletmiştir. 1924 Anayasası 102?inci unsurunun son fıkrası motamot şöyledir: “Bu kanunun, Devlet halinin Cumhuriyet olduğu hakkındaki birinci unsurunda değişiklik ve başkalama yapılması hiçbir türlü teklif dahi edilemez.”
Yine 1961 Anayasasının “Devlet biçiminin değişmezliği” kenar başlıklı 9?uncu unsuru “Devlet biçiminin Cumhuriyet olduğu hakkındaki Anayasa kararı değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemez.” kararını içerir. Ayrıyeten darbe anayasasından kurtulmak öbür bir şeydir devamlılığı sağlamak diğer bir şeydir. Değiştirilmezlik devamlılıkla ilgilidir darbecilikle ilgili değildir ve 1924?ten beri vardır.
Öte yandan darbe anayasalarında da hak ve hürriyetlere ait kararlar var. Darbe anayasalarında var diye hak ve hürriyetlerden vazgeçilmez. Her husus darbecilikle izah edilemez. Münasebetiyle 1982 Anayasası değiştirilmezliğin kapsamını genişletti diye değiştirilmezlikten vazgeçilmesini savunmak isabetli değildir. Değiştirilmezlik prensibinden vazgeçilmesi asla hakikat olmaz.
[Mehmet Uçum, Cumhurbaşkanı Başdanışmanı ve Cumhurbaşkanlığı Hukuk Politikaları Kurulu Başkanvekilidir.]