Birinci Dünya Savaşı sonrası, ülkelerin kendi para siyasetlerini bağımsız olarak belirlemeleri istikametindeki eğilimin tesiri ve Kurtuluş Savaşı ile kazanılan siyasi bağımsızlığın ekonomik bağımsızlıkla güçlendirilmesi gayesiyle bir merkez bankası kurulması istikametindeki çalışmalar sürat kazandı.
Bu hususun birinci kere ele alındığı 1923 İzmir İktisat Kongresi’nde, bilhassa “milli devlet bankası” kurulması fikri üzerinde duruldu.
1927’de dönemin Maliye Bakanı Abdülhalik Renda’nın merkez bankası kurulması hakkında sunduğu kanun taslağı kabul edildi. Merkez Bankası’nın kuruluş basamağında, başka ülkelerin merkez bankalarından da görüş istendi. 1928’de periyodun Hollanda Merkez Bankası Lideri Dr. Gerard Vissering bu kapsamda Türkiye’ye davet edildi.
Dr. Vissering, İstanbul’daki çalışmalarını tamamlayarak “Türkiye’de Nakit İstikrarı ve Bir Merkezi İhraç Bankası Tesisi” isimli raporu hazırladı.
Raporda, hükümete bağlı olmayan, bağımsız, bir merkez bankasının gerekliliğine dikkat çekildi. Bir yıl sonra Türkiye’ye davet edilen İtalyan uzman Kont Volpi de Türk lirasının istikrarının sağlanması için bir merkez bankası kurulmasının kaide olduğunu belirtti.
Kelam konusu gelişmelerin akabinde hükümet, merkez bankası kurulmasına ait gerekli yasal çerçevenin hazırlanması için harekete geçti. Lozan Üniversitesinden Prof. Leon Morf’un katkılarıyla Merkez Bankası yasa tasarısı hazırlandı.
Tasarı, Türkiye Büyük Millet Meclisince (TBMM) 11 Haziran 1930’da kabul edildi ve 1715 sayılı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu ismi ile 30 Haziran 1930’da Resmi Gazete’de yayımlandı.
Farklı kurum ve kuruluşlar tarafından yürütülen fonksiyonların tek elde toplanmasının akabinde 3 Ekim 1931’de faaliyetlerine başlayan Merkez Bankası, 93. kuruluş yıl dönümünü kutluyor.
Banknot matbaası kuruldu
İkinci Dünya Savaşı’nın olumsuz tesirlerinin hissedildiği 1940’lı yıllarda bütün dünyada olduğu üzere Türkiye’de de Merkez Bankası, kamu kısmının finansman açığını kapatmaya yönelik uygulamalarda bulundu.
1950’li yıllarda büyüme ve süratli kalkınmanın finansmanı, Merkez Bankası kaynaklarından sağlandı. Hazine’ye kısa vadeli avans imkanı verilerek Banka kaynakları kamunun kullanımına açıldı. Bu periyotta, Merkez Bankası için bir öbür kıymetli gelişme de 1955’te banknot matbaasının kurulması ve 1957’den itibaren banknotların ülkede basılmaya başlanması oldu.
Planlı iktisada geçişin yaşandığı 1960’lı yıllarda Merkez Bankası, ekonomik şartlara ve endüstrinin gelişimine paralel olarak genişlemeci para siyasetleri izledi ve kamuya kaynak sağlamaya devam etti. Bu devirde ayrıyeten, kambiyo denetimine ait uygulamaların büyük çoğunluğu da Merkez Bankası’na devredildi.
1211 sayılı kanun
Dünya genelinde İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ortaya çıkan değişikliklere ahenk sağlamak ve Merkez Bankası’nın aktifliğini artırmak maksadıyla 14 Ocak 1970’de 1211 sayılı TCMB Kanunu kabul edildi.
Böylece tarihinde yeni bir periyoda başlayan Merkez Bankası, kısmen de olsa periyodun iktisat ve merkez bankacılığı alanındaki yeniliklerini yansıtan bir yapıya kavuştu.
Kelam konusu kanun, Banka’nın yasal statüsü, tertip yapısı, yetki ve vazifelerinde kıymetli değişiklikler getirdi. Anonim şirket statüsü korunan Merkez Bankası’nın sermayesi, 15 milyon liradan 25 milyon liraya yükseltildi. Hazine’nin sahip olduğu sermaye hissesinin yüzde 51’den az olamayacağı da kanunda yer aldı.
1211 sayılı kanunun getirdiği bir öteki yenilik de “guvernörlük” ismi verilen başkanlık makamı oldu. Dış temsil ve bağlantılarda denklik, protokolde eşitlik sağlanması hedefiyle kurulan başkanlık makamına birinci olarak Naim Talu getirildi.
Guvernörlük makamının yanında, lider ve lider yardımcılarından meydana gelen “yönetim komitesi” ismi altında yeni bir karar alma organı oluşturuldu. Banka’nın en üst karar alma organı statüsündeki 8 üyeli Yönetim Meclisi ise 6 üyeli Banka Meclisi’ne dönüştürüldü.
İlgili kanun, Merkez Bankası’na ilişkin vazife ve yetkilerin artırılması açısından da değerli yenilikler içerdi. Hazine’ye verilebilecek kısa vadeli avans ölçüsünün üst sonu, ilgili yıla ilişkin bütçe ödeneklerinin yüzde 15’i oranında yükseltildi.
1980 sonrası dönem
1980’lerde yaşanan ekonomik gelişmeler, hem Türkiye hem de Merkez Bankası açısından bir dönüm noktası niteliğinde oldu. 24 Ocak 1980’de açıklanan kararlar ile Türkiye iktisadında yapısal bir dönüşüm başlatıldı.
Başlatılan finansal özgürleşme süreci ile para ve kur siyasetlerinin TCMB tarafından piyasa iktisadı ile uyumlu bir formda yürütülmesi için gerekli altyapının sağlanması istikametinde kıymetli adımlar atıldı. Para siyaseti kapsamında, mevduat ve kredi faizlerinin piyasa şartlarında belirlenmesi karara bağlandı.
Türk parası, yabancı paralar karşısında devalüe edilerek sabit kur rejimi ortadan kaldırıldı. TCMB, 1983’te altın ve döviz rezervlerini faal bir biçimde yönetmek konusunda yetkili hale getirildi. 1987’de açık piyasa süreçleri yapmaya başlayan Banka, çağdaş manada para ve döviz piyasalarının kurulmasına da öncülük etti.
1989’da Türk Parası Değerini Muhafaza Hakkında 32 sayılı karar ile ekonomik ünitelerin döviz ile süreç yapmalarına müsaade verildi ve Türk lirası konvertibl ilan edilerek görece daha esnek bir döviz kuru rejimine geçildi.
1990’da ise Banka, birinci kere kamuoyuna duyurduğu para programı ile döviz kurları ve faiz oranlarındaki istikrarı bozmadan piyasanın likidite gereksinimini karşılamayı hedefledi.
21 Nisan 1994’te Hazine’nin Merkez Bankası kaynaklarını kullanımına hudut getirildi. Bunun yanında 1997’de imzalanan bir protokol ile 1998’den itibaren Hazine’nin TCMB’den kısa vadeli avans kullanamayacağı karara bağlandı.
Banka, 2001’de araç bağımsızlığına kavuştu
Merkez Bankası’nın 1995-1999’da izlediği siyaset, finansal piyasalarda istikrarı sağlamaya yönelikti. Enflasyonun denetim altına alınamaması nedeniyle 2000 yılında döviz kuruna dayalı yeni bir istikrar programı yürürlüğe konuldu. Lakin birebir yılın sonlarına gerçek iktisatta artış gösteren inanç kaybı ve 2001’de ortaya çıkan kriz, programın sonlandırılmasına neden oldu. 22 Şubat 2001’de döviz kurları dalgalanmaya bırakıldı.
Kriz sonrasında 25 Nisan 2001’de iktisatta yaşanan yapısal dönüşüm sonrası Merkez Bankası Kanunu’nda kıymetli değişiklikler yapıldı.
Fiyat istikrarını sağlamak, TCMB’nin temel emeli olarak açık bir halde tanımlandı. Bu çerçevede, TCMB’nin para siyaseti konusundaki uygulamaları ve kullanacağı araçları direkt kendisinin belirleyeceği karara bağlandı. Böylece Banka, araç bağımsızlığına kavuştu. Banka’nın fiyat istikrarını sağlama maksadı ile çelişmemek kaydıyla hükümetin büyüme ve istihdam siyasetlerini destekleyeceği karara bağlandı.
Finansal istikrarı sağlamak, Banka’nın destekleyici gayesi olarak tanımlandı. Bu kapsamda Banka’nın Hazine ile öteki kamu kurum ve kuruluşlara avans vermesi, kredi açması ve bu kuruluşların ihraç ettiği borçlanma araçlarını birincil piyasadan satın alması yasaklandı. Bu sayede Banka’nın kamusal finansman muhtaçlığı için bir kaynak olması engellendi.
Para siyaseti stratejilerinin ve karar alma sistemlerinin kurumsallaşması amacıyla Para Politikası Kurulu da (PPK) bu devirde oluşturuldu.
Paradan 6 sıfır atıldı
2002 yılına gelindiğinde, çağdaş bir para siyaseti stratejisi olan enflasyon hedeflemesi rejimi uygulamasına geçildi. Örtük enflasyon hedeflemesinin uygulandığı 2002-2005’te, rejimin gerekli ön şartlarının karşılanmasına çalışıldı.
Merkez Bankası’nın teknik ve kurumsal altyapısı güçlendirildi, kestirim modelleri geliştirildi ve bilgi seti genişletildi. Bu süreçte Araştırma Genel Müdürlüğü, Araştırma ve Para Politikası Genel Müdürlüğü biçiminde yine yapılandırıldı ve bağlantı siyasetlerinin aktifliğini sağlamak amacıyla İletişim Genel Müdürlüğü kuruldu.
2005’ten itibaren siyaset kararları ile ilgili öngörülebilirliğin artırılması emeliyle bir yıllık PPK toplantı tarihleri, bir takvim çerçevesinde evvelce açıklandı. Tüm bu süreç sonunda 2006 yılında açık enflasyon hedeflemesi rejimi uygulanmaya başlandı.
1 Ocak 2005’te Türk lirasından 6 sıfır atıldı, Yeni Türk Lirası ve yeni kuruşlar tedavüle çıkarıldı. 1 Ocak 2009’da paradan “yeni” sözü kaldırıldı. Türk lirası, banknot ve kuruşlar yenilenen tasarım ve boyutlarla dolanıma çıkarıldı.
1211 sayılı Merkez Bankası Kanunu uyarınca, Merkez Bankası pay senetleri (A), (B), (C) ve (D) olmak üzere 4 sınıfa ayrılmış olup (A) sınıfı pay senetleri münhasıran Hazine’ye, (B) sınıfı pay senetleri Türkiye’de faaliyette bulunan ulusal bankalara, (C) sınıfı pay senetleri 15 bin hisseyi geçmemek üzere ulusal bankalar dışında kalan öbür bankalarla imtiyazlı şirketlere, (D) sınıfı pay senetleri ise Türk ticaret kurumlarına ve Türk vatandaşlığını haiz hukuksal ve gerçek şahıslara tahsis edildi.
Halihazırda Banka’nın sermayesi 25 bin lira olarak 250 bin adet paya ayrıldı. Geçen yıl sonu prestijiyle Merkez Bankası sermayesinin yüzde 55,12’si (A) sınıfı, yüzde 23,25’i (B) sınıfı, yüzde 2,51’i (C) sınıfı, yüzde 19,12’si ise (D) sınıfı paylardan oluşuyor.
Banka, nitelikli insan kaynağı, esaslı kurum kültürü ve güçlü teknik kapasitesiyle fiyat istikrarının sağlanması ve sürdürülmesi için çalışmalarına devam ediyor.
Kuruluştan bugüne başkanlar
Kuruluşundan bugüne 27 kişi, TCMB Başkanı olarak görev yaptı.
Birinci lider olan Selahattin Çam 1931-1938’de bu vazifesi yürüttü. Çam’ın ardından Merkez Bankası Başkanı olan isimler şöyle:
“Kemal Zaim Sunel (1938-1949), Mehmet Sadi Bekter (1949-1950), Osman Nuri Göver (1951-1953), Mustafa Nail Gidel (1953-1960), Memduh Aytür (1960), İbrahim Münir Mostar (1960-1962), Ziyaettin Kayla (1963-1966) Naim Talu (1967-1971), Memduh Güpgüpoğlu (1972-1975), Cafer Tayyar Sadıklar (1976-1978), Hakkı Aydınoğlu (1979-1981), Osman Şıklar (1981-1984), Yavuz Canevi (1984-1986), Rüşdü Saracoğlu (1987-1993), Bülent Gültekin (1993-1994), Yaman Törüner (1994-1995), Gazi Erçel (1996-2001), Süreyya Fedai (2001-2006), Durmuş Yılmaz (2006-2011), Fazilet Başçı (2011-2016), Murat Çetinkaya (2016-2019), Murat Uysal (2019-2020), Naci Ağbal (Kasım 2020-Mart 2021), Şahap Kavcıoğlu (Mart 2021-Haziran 2023) ve Dr. Hafize Gaye Erkan (Haziran 2023-Şubat 2024), Dr. Yaşar Fatih Karahan (Şubat 2024-devam ediyor)”
Merkez Bankası rezervleri yaklaşık 156,4 milyar dolarla rekor kırdı
Öte yandan TCMB toplam rezervleri, 20 Eylül haftasında bir evvelki haftaya nazaran 2 milyar 842 milyon dolar yükselişle 156 milyar 392 milyon dolara çıkarak tüm vakitlerin en yüksek düzeyine ulaştı.
Swap hariç net rezervler ise geçen yılın mayıs ayına nazaran 90,5 milyar dolar artışla 5,5 yılın doruğu olan 29,9 milyar dolara yükseldi.
Uygulanan iktisat programı sayesinde azalan cari açık ve artan rezervleri, ülkenin risk primini de düşürürken, finansal istikrarı güçlendirmeye devam ediyor.