Türkiye Cumhuriyeti’nin birinci madeni parası 10 kuruş, 5 kuruş, 20 kuruş ve 100 para biçiminde basıldı.
Bir yüzünde başak kabartması başka yüzünde ise Osmanlıca harflerle Türkiye Cumhuriyet yazısı bulunan Mesrur İzzet Bey tasarımı bu paralar 1939 yılına kadar tedavülde kaldı.
Bronz alaşımdan yapılan 100 paradan 1924-1939 periyodunda 19 milyon adet basılırken, 10 kuruştan ise 11 milyon adet üretilip piyasaya sürüldü.
Harf ihtilali sonrası Türk alfabesinin kullanıldığı ve bir yüzüne Türkiye Cumhuriyeti yazısı yahut Mustafa Kemal Atatürk silueti eklenen paralar olan 100 kuruş ve 1 lira 1934’te, 1 kuruş, 5 kuruş, 10 kuruş, 25 kuruş ve 50 kuruş ise 1935 yılında basıldı.
Cumhuriyet tarihinin en küçük madeni parası olan 10 para ise 1940 yılından itibaren basılmaya başlandı.
Yıllar geçtikçe pahaları de büyüyen bozuk paralardan 5 liranın 1974’te, 10 liranın 1981’de, 20 lira, 50 lira ve 100 liranın 1984’te, 25 liranın 1985 ve 500 liranın 1989’da basımı gerçekleştirildi.
1990’lı yıllara gelindiğinde 2 bin 500 lira, 5 bin lira, 10 bin lira, 25 bin lira, 50 bin lira ve 100 bin lira tedavüle girdi. 250 bin lira ise 2002 yılında tedavüle konuldu.
Geçen 100 yılda dizaynın yanı sıra paradan sıfır atılması, Yeni Türk Lirası’na geçiş, TL’ye dönüş, Türk lirasının yeni simgesine kavuşması üzere birçok yenilikler yaşanırken, madeni paraların kalınlıkları ve alaşımları da değişti.
Tek metalli paralardan iki metalli paralara geçiş yapılmasıyla birlikte bugün 50 kuruştan 5 liraya kadar olan paralar iki metalli, 1 kuruş, 5 kuruş, 10 kuruşlar ve 25 kuruşlar ise tek metal olarak üretilmeye başlandı.
Dünyada da örnekleri bulunan bu basım hali, güvenliğin yanı sıra optimizasyon sağlanarak paranın hafifletilmesi ve kalitesinin artırılması emeliyle yapılıyor.
Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğünün Beşiktaş’taki yerleşkesinde üretim, Merkez Bankasının piyasa muhtaçlığını gözeterek yaptığı tahliller sonucunda Hazine ve Maliye Bakanlığının talimatıyla gerçekleştiriliyor.
– Madeni para üretiminde 3 kademeli kontrol
Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü Darphane Daire Lideri Şenol Yıldız, Beşiktaş’taki yerleşkede 10 üretim çizgisi olduğunu belirterek, tedavül sürecindeki denetimlerle ilgili şu bilgileri verdi:
“En başta temin ettiğimiz ham hususun belirlenen spektlerde olması gerekir. Birinci denetimimiz burada başlar. Bu hem kimyasal denetimi hem de fiziki denetimi içerir. Devamında ürettiğimiz paranın denetimi yapılır. Paranın üretim kalitesi açısından değerlendirmesi, fiziki olarak üretimdeki arkadaşlarımız ve laboratuvarımız tarafından yapılır. Merkez Bankamıza gönderildikten sonra orada en son denetimleri gerçekleşir. Uygun olmayanların iadesi yapılır. Hasebiyle piyasaya sunulmadan evvel madeni para bu 3 evreli denetimden geçer.”
Günlük ortalama 2,5 milyar adet üretim kapasiteleri olduğunu lisana getiren Yıldız, Kartal’daki yerleşkenin ise hem yeni kapasite oluşturduğunu hem de ana merkezin yedek sınırı olduğunu söz etti.
– Cumhuriyet’in 100. yılı anısına 100 milyon 5 lira üretildi
Yıldız, Cumhuriyet’in 100. yılı anısına 100 milyon 5 lira basılıp piyasaya sürüldüğünü belirterek, “Normal tedavül para olan 5 lira piyasaya sürülmeye devam edilmekte olup 20 milyon adedi geçti. 2024’ün sonuna kadar 850 milyon adet 5 liranın piyasaya sürülmesi hedeflendi. Tekrar emsal halde 400 milyonun üzerinde 50 kuruşta bir maksadımız var. 7 milyon adet 25 kuruş üretim maksadı var. Bunlar Hazine ve Maliye Bakanlığının bize vermiş olduğu talimatlar doğrultusunda konulmuş sayılardır.” dedi.
– Bozuk paranın ömrü 25 yıl
Her ülkenin kendine has spektleri olduğunu lisana getiren Yıldız, Türk madeni parasının da kendine has spektleri olduğunu söyledi. Yıldız, üretim ve senyoraj kıymetleriyle ilgili şunları kaydetti:
“Mümkün mertebe para metal olması hasebiyle hafif olsun başka taraftan da optimize ettiğimiz ekonomik pahada kalsın istiyoruz. Paranın kendi bedeli ve üretim maliyeti ortasındaki oranı daima müdafaaya çalışıyoruz. Burada senyoraj kıymetlerimizin negatifte değil de toplamda olumluda kalması için uğraşıyoruz. Senyoraj kıymetleri tek bir metal para üzerinden hesaplanmamalı. Bir pennyi bir centi dikkate alıp senyoraj kıymeti hesaplayarak metal paraların tamamı hakkında yorum yapmamız gerçek olmaz. Ürettiğiniz tüm metal paraların hepsinin senyoraj pahaları üzerinden değerlendirdiğinizde toplamda nerede kaldığınıza bakmanız lazım. Bir de paranın hissiyatı, sunduğunuzdaki görseli, paranın kalitesi, bunları da temin etmeniz gerekiyor. Bir metal paranın döngüsü yaklaşık 25 yıl sürüyor. Hasebiyle 25 yıl boyunca kalitesini müdafaası gerekiyor. Ona nazaran bir metal kalitesi kullanıyorsunuz. İşte bunların hepsinin optimize edilmiş hali üzerinden gittiğimizde, toplam üretilmiş metal paramıza baktığımızda kıymetimiz olumluda kalıyor.”
– Azerbaycan için bozuk para üretimi
Yıldız, Azerbaycan bozuk parasının Darphane’de basıldığına dikkati çekerek, “Onlarla yaptığımız bir mukavelemiz var. Yapılan muahede gereği 33 milyon adet metal para basımı gerçekleştireceğiz. Yaklaşık yüzde 80’ini tamamladık. Onların bizden talep etmiş olduğu 3 kesim bozuk paraları vardı, 2’sini teslim ettik. Kalan kısmın da numunelerini gönderdik. Onaylamaları durumunda kalan kısmı da teslim etmiş olacağız.” diye konuştu.
Teknolojik gelişmelerle kağıt para kullanımının azaldığını belirten Yıldız, birebir yaklaşımın madeni para için geçerli olmadığını söyledi.
Yıldız, bozuk paranın kültürel bakımdan Türk toplumunda çok özel bir yeri olduğunu lisana getirerek şöyle dedi:
“Aslında dünyanın pek çok ülkesinde de durum çok farklı değil. Son 5 yılda basılan metal paraların adedine baktığımızda hiçbir azalma olmadığını görüyoruz. Yani bu da metal paranın tıpkı formda seyrini devam ettirdiğini gösteriyor. Değersel olarak farklı sayılara erişmiş olabilir, farklı ülkelerde farklı bedelleri tabir ediyor olabilir lakin adetsel olarak bu bu türlü. Kağıt para daha çok dijital ortama kaydı. Karekodları kullanıyoruz, kredi kartlarımızı kullanıyoruz, dijital ortamda transferleri kullanıyoruz lakin metal parada durum biraz farklı. Metal parayı seviyoruz ve kullanımı motamot devam ediyor. Bastığımız adetler de onu gösteriyor.”